Kristalbad: 10 jaar later
Het Kristalbad tussen Hengelo en Enschede is meer dan 10 jaar geleden ingericht als natuurinclusieve waterberging waar effluent van de nabijgelegen rioolwaterzuivering ecologisch wordt nagezuiverd. Aan de ontwerptafel werd bovendien veel aandacht besteed aan recreatieve natuurbeleving. Hoe ziet dit project er 10 jaar na oplevering uit? En zijn de verwachtingen van het project uitgekomen?
“Kijk, daar heb je ‘m”. Vogelaar Peet Hovenkamp wijst op een brilduiker die net weer boven water komt. Het is half november en negen uur in de ochtend. Het zonlicht strijkt over het water en schijnt aan de overkant van de plas op de berken die nu vlammend geel kleuren. De brilduiker is een zeldzame verschijning in Twente, maar niet in Kristalbad. “Droogvallende slikplaten, waterdynamiek, jong struweel en oude bomen, goed ontwikkelde rietkragen en diepe plassen: het is een vogelparadijs”, zegt Peet, die er in één jaar 180 verschillende soorten vogels telde.
Kristalbad is een retentiegebied tussen Hengelo en Enschede, dat is ingericht als natuurlijke nazuivering van het water uit de nabijgelegen rioolwaterzuivering en als ecologische verbindingszone tussen Twekkelo en Driene. “Het oorspronkelijk ontwerp was van de hand van Abe Veenstra. Onze landschapsarchitecten en ecologen hebben de ecologische functies ingetekend en het ontwerp verder uitgewerkt.” Door te kiezen voor natuurlijke processen als oplossing voor een infrastructureel vraagstuk is Kristalbad nu een multifunctioneel natuurgebied ingebed tussen de twee grootste gemeenten van Twente én internationaal een toonaangevend voorbeeld van stedelijke klimaatadaptatie.
Waterberging
Enschede ligt tegen de flank van de Twentse Heuvelrug. Het hoogteverschil met het lagergelegen Hengelo bedraagt om sommige plekken meer dan 13 meter. Bij hevige neerslag komt er daardoor snel veel water op Hengelo af, wat in het verleden regelmatig leidde tot grote wateroverlast. Door klimaatverandering neemt de kans op extreme neerslag alleen maar toe. Kristalbad heeft als hoofdfunctie om een teveel aan toesnellend water op te vangen: het gebied kan tijdelijk 187.000 m3 water bergen.
Nazuivering van rioolwater
Ten oosten van Kristalbad ligt de waterzuiveringsinstallatie van Enschede. Het gezuiverde water komt uiteindelijk in de Elsbeek en in het Twents Kanaal terecht, maar als het de RWZI verlaat bevat het water te weinig zuurstof en teveel nutriënten voor een gezond waterleven. Het retentiegebied kreeg daarom bij het ontwerp een tweede functie: het werd ontworpen als waterharmonica. Dit is een systeem waarbij water door een natuurlijk verval (in dit geval het hoogteverschil tussen Enschede en Hengelo) op een relatief klein oppervlak langs verschillende natuurlijke processen wordt geleid, waardoor het water biologisch actief wordt gemaakt.
In de eerste fase stroomt het water uit de RWZI achtereenvolgend door drie geschakelde bassins. Door middel van schuiven worden elk van deze bassins achtereenvolgend in 4 uur gevuld met water, waarna ze in 4 uur leegstromen en droogvallen. Bij het droogvallen van de bassins dringt er zuurstof in de bodem. Lopen de bassins weer vol, dan wordt die zuurstof afgegeven aan het water.
“Die droogvallende bassins doen denken aan slikplaten en vormen aantrekkelijke foerageerplaatsen voor onder andere verschillende soorten steltlopers,” zegt Hovenkamp. “We treffen hier regelmatig kleine plevieren, bonte strandlopers en kemphanen aan.”
Streepjescode
Vanuit het derde bassin stroomt het water naar het tweede en grootste deel van het gebied. Het is een grote watervlakte doorsneden door een strook land. In het westen vormen parallelle rietbedden een streepjescode waar het water langzaam doorheen loopt. De rietkragen fungeren als helofytenfilter: ze halen het teveel aan stikstof en fosfaten uit het water, waardoor algen en andere woekerende soorten minder snel dominant worden. In de oude rietkragen kun je onder andere waterrallen, grote karekieten en baardmannetjes aantreffen. Wie geluk heeft hoort een roerdomp.
Het riet staat vooral in het zuidwesten van de plas. Sijtse-Jan, landschapsontwerper bij Eelerwoude: “De rietkragen waren ook in het Omdat het water hier echter dieper is, is het riet hier in de loop der jaren grotendeels verdwenen.” Als vogelaar ziet Hovenkamp het diepe water als een verrijking van het gebied: “Er zitten in dat deel andere vissoorten waardoor daar ook andere vogels komen foerageren.” Zo zag hij er afgelopen september een visarend jagen. “Waar zie dat je dat in Twente?
Low tech en energiezuinig
“Er vinden allerlei biochemische processen plaats om het water uit de RWZI verder te zuiveren en biologisch actief te maken, maar uiteindelijk draait het hele proces grotendeels op zwaartekracht: het water loopt door het hoogteverschil tussen Enschede en Hengelo vanzelf door de waterharmonica. Alleen de drie kleppen in de droogvallen de bassins worden elektrisch bedient. De waterzuiverende functie van Kristalbad is dus nagenoeg energieneutraal.
Ecologische verbindingszone
Door de natuurinclusieve oplossingen voor waterberging en waterzuivering is er in Kristalbad een grote variatie aan biotopen ontstaan. Van open water naar droogvallend land en van oude bomen naar jong struweel. En dat versterkt ook de natuur in de directe omgeving van Kristalbad. Tussen Enschede en Hengelo lopen het Twentekanaal, een spoorlijn en de hoofdweg die beide steden verbindt. Ze vormen een barrière tussen het landschap rond Twekkelo en Driene. Kristalbad functioneert hier echter als ecologische verbindingszone voor onder andere vogels en vliegende insecten.
Stedelijk uitloopgebied
Kristalbad ligt midden in het stedelijk uitloopgebied van Enschede en Hengelo. De verbindingsweg tussen de twee plaatsen loopt er letterlijk dwars doorheen. Hierdoor is Kristalbad voor iedereen bereikbaar. Een vereiste bij de aanbesteding van het project was dan ook dat het gebied ook een recreatieve functie moest krijgen. “Daar hebben we op verschillende manieren ingevuld”, zegt Stephan Schorn, destijds bij het ontwerp betrokken. “Het ontwerpteam van Kristalbad heeft op een speelse wijze natuurbeleving, de vormen van het oorspronkelijke landschap, verwijzingen naar de verschillende functies van Kristalbad en modern landschapsontwerp met elkaar verbonden. Terwijl veel nieuwe landschapsprojecten teruggrijpen op een verloren identiteit, kreeg Kristalbad hiermee een heel eigen identeit.. De uit rietkragen bestaande ‘streepjescode’ onderstreept het unieke karakter van het gebied.”
De grootste blikvangers zijn de twee uitkijktorens die lijnrecht tegenover elkaar staan: een aan de kant van Hengelo, de andere aan de kant van Enschede. Ze hebben de vorm van een peilschaal waarop je het hoogteverschil tussen de twee steden kunt aflezen. De Twentse vogelwerkgroep maakt er dankbaar gebruik van: “We kunnen vanaf de torens perfect de trekvogels tellen die Kristalbad als stapsteen gebruiken.” Rondom de bassins liggen verschillende wandelroutes, deels over vlonders die in het water liggen. Tussen de beluchtingsbassins en de waterharmonica steekt een verhoogd voetpad het gebied in. Aan de kop ervan staat een vogelkijkscherm.
Internationale erkenning
De gecombineerde functie van waterzuivering en waterberging, het eigentijdse en natuurinclusieve ontwerp, en de bijzondere aantrekkingskracht op allerlei soorten vogels en insecten hebben in de afgelopen jaren tot nationale en internationale erkenning geleid. Climate ADAPT, een Europees kennisplatform, noemt Kristalbad een internationaal voorbeeld voor stedelijke klimaatadaptatie.

Benieuwd naar onze aanpak voor hoogveenbehoud?