Herstelmaatregelen zure vennen
Natuurherstel van de Zandenbosvennen
De Veluwse zure vennen, waaronder de Zandenbosvennen nabij Nunspeet, worden bedreigd door diverse factoren zoals verdroging, vermesting, bosopslag en stikstofdepositie. In 2019 vroeg Staatsbosbeheer Eelerwoude om, in samenwerking met onderzoekscentrum B-WARE, een onderzoek uit te voeren naar mogelijke herstelmaatregelen voor deze vennen.
Door middel van een landschapsecologische systeemanalyse (LESA) brachten we de landschapsecologische samenhang in beeld tussen de bijzondere venvegetaties, de waterkwaliteit, de relatie tussen het venwater en grondwater, bodemopbouw en historische rol van de mens in al deze onderdelen. Op basis van deze integrale analyse konden we knelpunten benoemen waardoor de kwaliteit van de vegetaties achteruit gaan. Hierdoor konden we effectieve maatregelen formuleren om de achteruitgang tegen te gaan en de vennen voor de toekomst te behouden.
De Zandenbosvennen zijn van oudsher bijzonder soortenrijk vanwege de goede ecologische waterkwaliteit en de zeer geringe fluctuatie van de waterpeilen. Deze ecologische kwaliteit is op de Veluwe zeer zeldzaam geworden. Veel van deze vennen zijn de 19de en 20ste eeuw verdwenen door de ontginning van het vochtige en natte heidelandschap dat werd geploegd, begreppeld en vervolgens aangeplant met bomen.
De Zandenbosvennen hebben een scala aan hoogveenverlandingsvegetaties en open water met karakteristieke soorten. Vooral het levende hoogveen, met diverse soorten als veenmossen en kleine veenbes, is zeldzaam en kwetsbaar voor verdroging en vermesting. De vennen zijn oorspronkelijk venige laagten die in 1920 zijn omgevormd tot landschappelijke vijvers.
Het onderzoek en de resultaten
Uit de LESA bleek dat het watersysteem van de vennen geheel los staat van het omliggende regionale grondwatersysteem. De venbodems bestaan uit een komvormige, zeer slecht doorlatende bodemlaag: de zogenaamde podzol-B inspoelingshorizont (figuur 1 en foto 1). Deze zwarte bodemlaag maakt het mogelijk dat er regenwater in de komvormige laagte blijft staan. Het regionale grondwater staat namelijk 7 á 8 meter lager onder het venpeil!
Figuur 1: Bodem- en watersysteem van het Zandenbosven noordwest met komvormige, door inspoeling van organische stof gevormde, B2h-horizont, waarover regenwater naar het ven stroomt. Door aanplant van bomen en aanleg van een ringsloot is de komvormige B2h-horizont niet langer waterdicht, waardoor de voeding van het ven vanuit de laagte rondom het ven is afgenomen en het ven kwetsbaarder is voor verdroging.
Foto 1: Zwarte podzol B-inspoelingshorizont, die vrijwel waterdicht is geworden door inspoeling van organische stof en ijzer. Boven de slecht doorlatende zwarte bodemlaag is de bodem wit: in dit deel van de bodem heeft uitspoeling van organische stof en ijzer plaatsgevonden.
Voor het voortbestaan van deze vennen is het daarom van uiterst belang dat deze slecht doorlatende podzol-B horizont niet lek raakt. Uit het onderzoek is gebleken dat de kans op lekraken van deze zwarte bodemlaag is vergroot door aangeplante bomen in de laagte rondom het ven en door recreanten wiens honden kuilen graven in de venoever.
De maatregelen
Nu duidelijk was dat de komvormige zwarte bodemlaag onder de vennen en onder de laagte rondom de vennen cruciaal was, konden effectieve maatregelen worden geformuleerd om de vennen in stand te houden en de kwaliteit te verbeteren.
In de eerste plaats is besloten om de, in de vorige eeuw aangeplante bomen (amerikaanse eiken, beuken en thuja’s) in de laagte rondom de vennen te kappen, zonder de wortels van deze bomen te verwijderen (hierdoor zou de zwarte podzol-B horizont beschadigd worden).
In de tweede plaats is de strooisellaag onder de bomen afgeschraapt tot aan de kale zwarte bovengrond (Ah-horizont). Hierop is maaisel van heide verspreid, waardoor de bodem snel begroeid wordt met struik- en dopheide. De heidevegetatie vormt een stroperige zwarte mor-humus, die door de regen uitspoelt tot in de zwarte podzol-B horizont. Hierdoor slibben de scheuren en gaatjes in de podzol-B horizont weer dicht en wordt deze bodemlaag net als vroeger weer waterdicht. Regenwater stroomt vervolgens over de komvormige waterdichte podzol-B horizont naar het laagste deel van de laagte waar het ven zich bevindt.
In de derde plaats is de recreatiedruk op het ven verminderd door de paden zo veel mogelijk te verleggen naar de hoge randen van de kom. Vanaf deze paden heeft men een mooi uitzicht op het ven, zonder de natuurwaarde hiervan aan te tasten.
Om mensen toch de gelegenheid te geven om, van dichtbij, van de vennen te genieten is in het noordwestelijke ronde ven een vlonderpad over de oever aangebracht en in het zuidwestelijke ven een bankje dicht bij de venoever. De rododendrons aan de overkant van het ven vormen al generaties lang de achtergrond van de venoever, waar getrouwde stellen uit Nunspeet hun trouwfoto maakten. Deze zijn daarom niet verwijderd maar gesnoeid, waardoor dit een mooie plek voor de dorpsbewoners blijft. Voor honden is een speciale hondenzwemvijver aangelegd als alternatieve zwemplek.
Door al deze maatregelen kan de cruciale komvormige podzol-B horizont onder de vennen en omringende laagten zich herstellen en zal er bij elke regenbui meer zwak zuur en voedselarm regenwater in het ven terechtkomen. Hierdoor worden de vennen minder kwetsbaar voor extreme droge jaren.
Herstelde natuurlijke omgeving
In het najaar van 2023 zijn de maatregelen uitgevoerd, met als resultaat een herstelde natuurlijke omgeving waarin de vennen zich kunnen ontwikkelen tot hun volledige potentieel. Het natte najaar heeft bijgedragen aan het dichten van eventuele lekken in de gliedelaag, waardoor het behoud van de vennen op lange termijn wordt gewaarborgd.
Het overtuigen van de omgeving
Soms voelt natuurherstel tegenstrijdig. Want hoe kan het verwijderen van mooie bomen rondom het zeer idyllisch ogende ven de natuur ten goede komen? De uitrol van de maatregelen stuitte op weerstand vanuit de omgeving. De omgeving van de vennen is namelijk een zeer geliefd recreatiegebied. Ook moest het kappen van het stuk bos voldoende rekening houden met de cultuurhistorie van het gebied.
Om samen met de omgeving tot een gedragen plan te komen, waarbij naar ieders inzien ruimte is voor natuur, cultuurhistorie, en recreatie, is een klankbordgroep opgericht. Zo zijn de plannen bijgesteld tot een plan waar iedereen achter kan staan.
Het herstel van de Zandenbosvennen is een succesvol voorbeeld van samenwerking tussen verschillende partijen om de biodiversiteit te behouden en te herstellen in het kader van Natura 2000. De maatregelen zijn gefinancierd door de provincie Gelderland. Door een integrale aanpak, waarbij zowel ecologische als sociale aspecten worden meegenomen, kunnen bedreigde ecosystemen worden beschermd en gekoesterd voor toekomstige generaties.
Meer weten over herstel van kwetsbare natuurgebieden?
